„500 miliona Evropljana moli 300 miliona Amerikanaca da ih odbrane od 140 miliona Rusa“, dio je komentara koji je poljski premijer Donald Tusk iznio na povlačenje bezrezervne podrške Sjedinjenih Država (SAD) evropskim zemljama. Tuskov komentar nije kritika američkih postupaka koliko višedecenijskog lošeg rukovođenja evropskom odbrambenom politikom. Evropa je, posebno nakon okončanja Hladnog rata, dopustila sebi da postane efektivno američki protektorat.
Ovo je postalo jasno i najvećim evro-centricima onog trenutka kada je Evropska unija (EU) odlučila da samostalno preuzme breme vođenja proksi-rata u Ukrajini. EU jednostavno nema ni dovoljno naoružanja za sebe, a kamoli za održavanje ukrajinske vojne mašinerije; nema industriju koja bi u kratkom vremenskom periodu mogla da popuni te rupe, a daleko je od jedinstva koje je potrebno za slanje trupa, čak i kada bi ih imala dovoljno. Drugim riječima, EU nema ni dovoljno brojnu ni adekvatno opremljenu vojsku čak ni za sopstvenu odbranu, a kamoli za projekciju moći.
S tim na umu, početkom marta lideri zemalja članica EU donijeli su gotovo jednoglasan zaključak da je „EU posvećena preuzimanju veće odgovornosti za sopstvenu odbranu i boljem osposobljavanju za samostalno djelovanje i suočavanje sa trenutnim i budućim izazovima i prijetnjama, uključujući rat Rusije i njegove posljedice po evropsku bezbjednost, koje predstavljaju egzistencijalni izazov za EU“. Lideri su podržali cilj Evropske komisije da mobiliše oko 800 milijardi eura za odbranu, obavezujući se da će „hitno“ razmotriti prijedlog za dodjelu članicama EU zajmova podržanih od strane Unije u iznosu do 150 milijardi eura. Ovaj plan olakšava i fiskalna pravila kako bi državama omogućio veća ulaganja u odbranu – upravo u trenutku kada njemački kancelar u nastajanju Fridrih Merc uvodi radikalne reforme za ponovno naoružavanje zemlje. Predsjednik Francuske Emanuel Makron takođe je pozvao na značajno povećanje budžeta za odbranu i predložio proširenje francuskog nuklearnog odvraćanja na evropske partnere.
Naravno, svaki euro koji ode u vojne svrhe neće biti uložen u druge aspekte ekonomije i društva. Da bi se stekao makar približan osjećaj o tome koliki će udar pretrpjeti privreda EU, potrebno je sagledati koliki je jaz između njenog trenutnog stanja i ciljeva koje želi dostići. U tom procesu uviđa se i koliko je zapravo značajna bila američka podrška za održanje evropskog projekta.
Iako u svojim redovima ima tri od deset najvećih ekonomija svijeta, i kumulativno ima bruto društveni proizvod (BDP) od preko 20 biliona dolara godišnje, EU i dalje zaostaje ekonomski SAD. Pritom, EU je trenutno daleko od minimalne vojne i vojno-industrijske samoodrživosti, dok vojna moć i industrija naoružanja SAD ne zaostaju ni za kim. U 2024. godini, prodaja američke vojne opreme stranim vladama porasla je za 29%, dostigavši rekordnih 318,7 milijardi dolara, vođena povećanom globalnom potražnjom usljed sukoba u Ukrajini i Izraelu. S obzirom na to da je bruto domaći proizvod SAD-a u 2024. godini iznosio približno 26,8 biliona dolara, ovaj izvoz naoružanja činio je oko 1,19% BDP-a.
Samo pojedine članice EU ozbiljni su proizvođači naoružanja, a i oni među njima čini se više vode računa o naoružavanju drugih nego sebe. Francuska je postala drugi najveći izvoznik oružja u svijetu, čineći 11% globalnog izvoza oružja u periodu od 2019. do 2023. Ovaj rast prvenstveno se pripisuje isporuci borbenih aviona zemljama poput Indije, Katara i Egipta. U 2023. godini, BDP Francuske iznosio je približno 2,8 biliona eura. Iako precizni podaci o prihodima od izvoza oružja nisu dostupni u izvorima, značajan rast izvoza ukazuje na značajan doprinos nacionalnoj ekonomiji.
Njemačka je još jedan važan izvoznik oružja unutar EU, zauzimajući peto mjesto na globalnom nivou sa 5,6% tržišnog udjela u istom periodu. Kompanije poput Rheinmetalla igrale su ključnu ulogu u ovom sektoru. U 2023. godini, prihod Rheinmetalla dostigao je 7,176 milijardi eura, što predstavlja značajan porast u odnosu na prethodne godine. S obzirom na to da je BDP Njemačke u 2023. godini iznosio približno 4,2 biliona eura, prihod Rheinmetalla čini mali dio nacionalnog BDP-a. Međutim, uzimajući u obzir i druge odbrambene kompanije, ukupan doprinos izvoza oružja njemačkoj ekonomiji bio bi značajniji. Italija zauzima šesto mjesto na globalnom nivou, a njen izvoz oružja porastao je za 86% između 2019. i 2023. Španija drži osmu poziciju i nastavlja da bude ključni igrač na globalnom tržištu izvoza oružja.
Tokom 2024. Francuska za odbranu izdvaja jedva nešto više od minimuma koji propisuje NATO, 2.06%. Uprkos upozorenjima Donalda Trampa tokom njegovog prvog mandata Njemačka, iako najjača ekonomija Evrope, izdvajala je 1.52%. Italija nije mnogo bolja sa 1.61% a Španija svega 1.03%. Sa druge strane, Rusija izdvaja skoro 6% (procentualno više od svih navedenih zajedno) i polako pobjeđuje Ukrajinu koja, uz svu stranu pomoć, izdvaja oko 36%. Poređenja radi, iako su u pitanju skromna sredstva, proporcionalno njenoj veličini, Crna Gora prebacila je minimalnih 2% po prvi put 2024, dok Srbija izdvaja oko 2.5%.
Hitno naoružavanje zemalja nije nepoznanica. Sama Ukrajina u periodu od gubitka Krima 2014. do ruske invazije 2022. uvišestručila je svoje odbrambene kapacitete, što je Rusija saznala na teži način. Primjer su i evropske zemlje, kao i SAD, uoči i u toku svjetskih ratova, međutim, vremena su se promijenila. Zapadne zemlje (sa izuzetkom Njemačke) više nisu industrijske velesile koje su nekada bile. Globalizovano tržište nagnalo ih je da potraže benefite jeftine radne snage na istoku, što je rezultiralo gašenjem proizvodnih kapaciteta širom kontinenta. Ekonomije koje se pretjerano oslanjaju na finansije, turizam i slične grane nisu u stanju da se prebace na ratni režim rada.
A kako je više puta nagoviješteno, slabljenje proizvodnih kapaciteta išlo je u korak s demilitarizacijom. Primjera radi, njemačka vojska je 1990. godine brojala 545 hiljada ljudi, dok danas ima svega 181 hiljadu. Italija je sa 493 hiljade pala na 165, Francuska sa 548 na 200, Španija sa 263 na 133, a ovoj listi možemo dodati i Ujedinjeno Kraljevstvo, koje je sa 308 hiljada došlo na 148. Uz smanjenje vojnih kapaciteta dolazi i do gubitka institucionalne memorije, ali i opadanja opšteg društvenog sentimenta prema odbrani, posebno među značajnim dijelom stanovništva migrantskog porijekla, koje nije u potpunosti asimilovano, a u ovom kontekstu i manje spremno da brani svoje naturalizovane domovine.
Rheinmetall, njemačka kompanija sa 136 godina tradicije, zaradila je ogromna sredstva u Rusiji, između ostalog učestvujući i u opremanju baza iz kojih je kasnije lansirana invazija na Ukrajinu. U međuvremenu, ova kompanija ostvarila je ogroman rast zahvaljujući ratu u Ukrajini i sve većem raskolu između SAD-a i Evrope. Njeni prihodi su 2023. dostigli oko 10 milijardi evra, gotovo dvostruko više nego prije ruskog napada na Ukrajinu, a cilj je 40 milijardi do 2030. godine. Nova njemačka vlada planira ukidanje ograničenja zaduživanja kako bi omogućila neograničenu potrošnju na odbranu, dok EU nastoji mobilisati 800 milijardi evra za iste svrhe.
Rheinmetall, kao i druge evropske vojne kompanije poput britanskog BAE Systemsa i švedskog Saaba, značajno profitira od ove situacije. Posebno se ističe u proizvodnji 155mm municije za Ukrajinu, povećavajući kapacitet deset puta u posljednje tri godine. Izvršni direktor Rheinmetalla, Armin Paperger, postao je javna figura, otvoreno govoreći o potrebi povećanja evropske odbrambene proizvodnje. Njegova kompanija agresivno investira u nove fabrike širom Evrope, često na osnovu neformalnih dogovora s vladama. Iako Evropa kasni s isporukama oružja Ukrajini, Rheinmetall planira samostalno nadmašiti ciljani milion granata do kraja 2025., dok njeni proizvodi poput tenkovskih cijevi za Leopard 2 i samohodnih haubica PzH 2000 igraju ključnu ulogu u ukrajinskoj odbrani. Ipak, da li je ovo dovoljno ili je suviše malo suviše kasno?
Evropa ne zaostaje samo u proizvodnim kapacitetima, ona je u domenu vojne opreme ne samo tehnološki zaostala za SAD već i za Kinom i Rusijom. EU ne proizvodi strateške bombardere poput B-2 ili B-21, niti ima sopstvene pete generacije stelt lovaca poput F-22 i F-35, zbog čega mnoge zemlje kupuju američke modele. Takođe, nedostaju joj teški transportni avioni poput C-5 i C-17, kao i dugodometni protivvazdušni sistemi ekvivalentni THAAD-u ili Aegis BMD-u. EU zaostaje i u razvoju hipersoničnih i dalekometnih krstarećih raketa, oslanjajući se na kraće domete subsoničnih SCALP/Storm Shadow i Taurus raketa.
Dok Francuska i Velika Britanija posjeduju nuklearne podmornice, druge evropske zemlje ih nemaju, što ograničava pomorsku projekciju moći. Takođe, samo ove dvije zemlje imaju nosače aviona za vazduhoplove sa fiksnim krilima, dok ostale države ne mogu da se takmiče sa američkim supernosačima. Evropa zaostaje i u razvoju velikih borbenih dronova poput MQ-9 Reapera, kao i u vojnoj satelitskoj infrastrukturi, gdje se oslanja na američke sisteme za obaveštajne i navigacione operacije. Na kraju, iako proizvodi amfibijske brodove, oni nisu na nivou američkih klasa Wasp ili America. Evropske zemlje ulažu napore da nadoknade ove nedostatke, ali će im biti potrebne godine ili decenije da dostignu punu stratešku samostalnost.
U zaključku, iako EU nastoji da poveća svoju odbrambenu samostalnost, čak i ukoliko bi sve išlo po planu biće joj potrebne decenije kako bi u tom aspektu sustigla tehnološki napredne sile poput Sjedinjenih Američkih Država, Rusije i Kine. Ove poteškoće ne leže samo u nedostatku vojnih kapaciteta i industrijske snage, već i u sveobuhvatnoj transformaciji političkih i društvenih prioriteta na kontinentu. Iako se pojedine evropske zemlje trude da unaprijede svoju odbrambenu infrastrukturu i usmjere veće resurse u vojnu industriju, pravi izazov leži u stvaranju strateške kohezije koja bi omogućila Evropi da postane uistinu samostalna u suočavanju sa globalnim prijetnjama. Evropski projekat odbrane zahtijeva dugoročnu viziju, političku volju i koordinaciju među zemljama članicama, ali i spremnost na žrtve.
Uticaj povećanja odbrambenih ulaganja na evropsku privredu i životne uslove biće značajan i dugoročan. Prvo, veliki finansijski resursi koji će biti preusmjereni u vojnu industriju mogli bi dovesti do smanjenja sredstava dostupnih za druge ključne sektore, poput obrazovanja, zdravstva, infrastrukture i socijalnih programa. To bi moglo uticati na kvalitet života građana, s obzirom na smanjenje javnih investicija u usluge koje direktno utiču na svakodnevni život. Povećana vojna potrošnja mogla bi rezultirati i u usporavanju ekonomskog rasta, jer bi se značajna sredstva usmjerila na odbrambene kapacitete umjesto na inovacije i održivi razvoj.
Autor: Roberto Golović